1.1. Azərbaycanda qadın liderliyinin tarixindən
Qucağı
tÉ™rbiyÉ™, inkiÅŸaf beÅŸiyi kimi tanınan, hüquqları ilahi hüquqlar sırasında É™ks
olunan qadınlarımız, öz zÉ™kası, nüfuzu vÉ™ müdrikliyi ilÉ™ bəşər tarixindÉ™
özünÉ™mÉ™xsus iz salmışlar. BelÉ™ ki, ta qÉ™dimdÉ™n ulu nÉ™nÉ™lÉ™rimiz cÉ™miyyÉ™tin
inkiÅŸafında vÉ™ idarÉ™çiliyindÉ™ fÉ™al iÅŸtirak etmiÅŸlÉ™r. Son min ilin tarixinÉ™ qısa
nÉ™zÉ™r salaq. Adına 1186-cı ildÉ™ Naxçıvanda ÆcÉ™mi ÆbubÉ™kr tÉ™rÉ™findÉ™n möhtəşəm
türbÉ™ ucalan MömünÉ™ xatun AzÉ™rbaycan
Atabəyi Şəmsəddin Eldəgizin xanımı olmuşdur. O, Sultanla Atabəylər arasında xoş
münasibÉ™tlÉ™r yaradaraq, ara müharibÉ™lÉ™rinin qarşısını almışdır. XII É™srdÉ™ tÉ™kcÉ™
AzÉ™rbaycanda deyil, bütün ŞərqdÉ™ tanınan, rübailÉ™rindÉ™ fikir dÉ™rinliyini vÉ™
gözÉ™lliyi özündÉ™ birləşdirÉ™n MÉ™hsÉ™ti
GÉ™ncÉ™vi dövrünün kiÅŸi yazarlarından heç dÉ™ geridÉ™ qalmamış, gözÉ™l musiqi
duyumu, şahmat oynamağı ilə hamını heyran qoymuşdur. XV əsrdə Ağqoyunlu
hökmdarı Uzun HÉ™sÉ™nin anası Sara xatun
və gəlini Dəspinə xatun tarixə
səfir xanım kimi imza atmışlar. Osmanlı sultanı Məhəmməd İkinci Fatihin
dövründÉ™ o, öz sÉ™firlik missiyasını lÉ™yaqÉ™tlÉ™ yerinÉ™ yetirmiÅŸdir. Quba xanı
FÉ™tÉ™li xanın hÉ™yat yoldaşı TutibikÉ™ öz
ailÉ™sinÉ™, É™rinÉ™, müqÉ™ddÉ™s ocağına sadiq bir qadın kimi tarixdÉ™ özünÉ™ nÉ™mÉ™xsus
yer tutmuÅŸdur. BelÉ™ ki, FÉ™tÉ™li xan DÉ™rbÉ™nddÉ™ olmadığı dövrdÉ™ ÅŸÉ™hÉ™ri öz qardaşı
Æmir HÉ™mzÉ™nin baÅŸçılıq etdiyi koalisiyadan müdafiÉ™ edÉ™rÉ™k FÉ™tÉ™li xana tÉ™hvil
vermişdir. XVI əsrdə Koroğlunun Nigarı,
Qaçaq NÉ™binin HÉ™cÉ™ri É™fsanÉ™ləşərÉ™k
şifahi xalq ədəbiyyatına qovuşmuş, Xan
qızı Natəvan isə həm lirik şerləri ilə, həm də apardığı siyasətlə
AzÉ™rbaycan tarixinÉ™ öz dÉ™yÉ™rli töhfÉ™sini vermiÅŸdir.
XIX əsrin ortalarından başlayaraq, Azərbaycan qadınları milli
mÉ™nlÉ™rini dÉ™rk edÉ™rÉ™k maariflÉ™nmÉ™ yolunda mübarizÉ™yÉ™ qoÅŸulmuÅŸlar. XIX É™srin
50-cı illÉ™rindÉ™ Zaqafqaziyada fÉ™aliyyÉ™t göstÉ™rÉ™n «MüqÉ™ddÉ™s Nina» cÉ™miyyÉ™tinin
Azərbaycanda eyni adlı qadın təhsil idarəsi fəaliyyətə başlamışdır. Burada 17
nəfər azərbaycanlı qadın var idi: Fatma
ÆsÉ™dbÉ™y, XÉ™dicÉ™ Haqverdiyeva, GövhÉ™r QurtqaÅŸinskaya, Balaxanım XandÉ™mirova maarifçi
dünya-görüÅŸlÉ™rinÉ™ görÉ™ fÉ™rqlÉ™nirdilÉ™r. 1850-ci ildÉ™ maarifpÉ™rvÉ™r qadın DilbÉ™r xanım
atası Mirmahmud kiÅŸinin kömÉ™yi ilÉ™ Åžamaxıda, öz evindÉ™ qız
mÉ™ktÉ™bi açaraq, 1863-cü ilÉ™ qÉ™dÉ™r burada ÅŸÉ™riÉ™t, ana dili, nəğmÉ™ vÉ™ s. dÉ™rslÉ™ri
tÉ™dris etmiÅŸdir. Ä°rÉ™van quberniyasında da 1865-ci ildÉ™ «MüqÉ™ddes Pipsime»
cÉ™miyyÉ™ti qızlar üçün mÉ™ktÉ™b açmışdır vÉ™ burada fÉ™aliyyÉ™t göstÉ™rÉ™n 65 qızdan
42-si azÉ™rbaycanlı idi. 1864-cü ildÉ™ DÉ™rbÉ™nddÉ™, 1872-ci ildÉ™ Zaqatalada,
1873-cü ildÉ™ isÉ™ ÅžuÅŸada qız mÉ™ktÉ™blÉ™ri yaranmış, Bakıda isÉ™ 1874-cü ildÉ™ ilk
qadın gimnaziyası açılmışdır. 1896-1901-ci ildÉ™ H.Z.Tağıyevin maliyyÉ™ xÉ™rclÉ™ri
hesabına (183 min rubl qızıl pul) ilk qadın Rus-MüsÉ™lman Pedaqoji MÉ™ktÉ™bi tikilmiÅŸ,
1901-ci ildə oktyabrın 9-da H.Z.Tağıyevin həyat yoldaşı Sona xanımın rəhbərliyi altında fəaliyyətə başlamışdır. Bu
mÉ™ktÉ™bin tarixindÉ™ dünyÉ™vi tÉ™hsilin inkiÅŸafında vÉ™ savadlı mütÉ™xÉ™ssislÉ™rin
yetiÅŸmÉ™sindÉ™ hÉ™dsiz zÉ™hmÉ™ti olan maarifçi qadınlar fÉ™rqlÉ™nmiÅŸlÉ™r:
Bakıda Rəhilə
HacıbababÉ™yova, MÉ™ryÉ™m Sulkeviç, Nabat NÉ™rimanova, ŞəhrÉ™banu Åžabanova, SÉ™kinÉ™
AxundzadÉ™, Gülbahar Ahrıyeva, ŞəfiqÉ™ ÆfÉ™ndizadÉ™, AyÅŸad Dibirova, MÉ™ryÉ™m
Qembitskaya. Direktor vəzifəsinə Həsən bəy Zərdabinin xanımı Hənifə Məlikova təyin edilmişdir.
HÉ™nifÉ™ MÉ™likova, hÉ™mçinin öz evindÉ™ yaÅŸlılara dÉ™rs demiÅŸ, Nicat» cÉ™miyyÉ™tinin
qadın bölmÉ™lÉ™rinin yaradıcılarından olmuÅŸdur. RÉ™hilÉ™ HacıbababÉ™yova ilk maarifçi qadınlardan idi vÉ™ 1902-ci
ildə Bakıda Aleksandr-rus Azərbaycan qız məktəbində pedaqoji fəaliyyətə
baÅŸlamış, onun təşəbbüsü ilÉ™ qızlar üçün 1910,1914-cü illÉ™rdÉ™ 2 sinifli ibtidai
mÉ™ktÉ™b açılmışdır.
1906-cı
ildÉ™ GÉ™ncÉ™dÉ™ ilk dÉ™fÉ™ olaraq MüsÉ™lman Qadın KomitÉ™sinin baÅŸçılığı altında
qadınlar arasında xeyriyyÉ™ marafonu keçirilir. HÉ™midÉ™ xanım CavanÅŸir 1910-cu
ildÉ™ «Molla NÉ™srÉ™ddin» jurnalında qadın problemlÉ™ri ilÉ™ baÄŸlı dÉ™fÉ™lÉ™rlÉ™ çıxış
edir. Elə həmin ildə onun və Sofiya
Åžahtaxtinskayanın təşəbbüsü ilÉ™ TiflisdÉ™ Qafqaz XeyriyyÉ™ CÉ™miyyÉ™ti
yaradılır. 45 üzvdÉ™n ibarÉ™t bu cÉ™miyyÉ™tÉ™ GövhÉ™rxanım
Qacar sÉ™dr seçilir. 1911-ci ildÉ™ XÉ™dicÉ™
ÆlibÉ™yovanın rÉ™hbÉ™rliyi altında ilk qadın jurnalı «Ä°ÅŸÄ±q» çap edilir.
1912-ci
ildÉ™ H.Z.Tağıyevin açdığı rus-müsÉ™lman qız mÉ™ktÉ™binin ilk mÉ™zunlarından olan Nazlı Tahirova-NÉ™cÉ™fova Naxçıvanda
qızlar mÉ™ktÉ™bindÉ™ müÉ™llim, sonra pedaqoji mÉ™ktÉ™bin müdiri iÅŸlÉ™miÅŸdir.
Liza Muxtarova 1914-cü ildÉ™ HÉ™nifÉ™ ZÉ™rdabinin (1908-ci ildÉ™) təşkil etdiyi ilk qadın
xeyriyyÉ™ cÉ™miyyÉ™ti É™sasında Bakı «Qadın XeyriyyÉ™ CÉ™miyyÉ™ti»ni yaradır. Liza
Muxtarova eyni zamanda 1913-cü ildÉ™ təşkil olunmuÅŸ, «UÅŸaq xÉ™stÉ™xanası» xeyriyyÉ™
cÉ™miyyÉ™tinin üzvi vÉ™ «Qafqaz VÉ™rÉ™mlÉ™ MübarizÉ™ CÉ™miyyÉ™ti»nin Bakı bölmÉ™sinin
rəhbəri olmuşdur.
Bu
dövrdÉ™ fÉ™aliyyÉ™t göstÉ™rÉ™n «Bakı Qadın MüsÉ™lman XeyriyyÉ™ CemiyyÉ™ti»nin
fÉ™aliyyÉ™tindÉ™ bütün tÉ™bÉ™qÉ™lÉ™rdÉ™n olan nümayÉ™ndÉ™lÉ™r iÅŸtirak edirdi: Ä°smÉ™t AÅŸurbÉ™yova, PÉ™ri TopçubaÅŸova, SürÉ™yya
Axundova...
İsmət
AÅŸurbÉ™yova fars, alman, fransız dillÉ™rini sÉ™rbÉ™st bilÉ™n, poeziyanı çox sevÉ™n
yüksÉ™k mÉ™dÉ™niyyÉ™tÉ™ malik bir xanım idi. ÅžövkÉ™t
MÉ™mmÉ™dova o dövrdÉ™ Ä°taliyada ilk vokal musiqi tÉ™hsili alan yeganÉ™ qadın
idi. Kiyevdə təhsilini davam etdirən zaman xeyriyyə konsertləri təşkil edərək
azerbaycanlı tÉ™lÉ™bÉ™lÉ™rÉ™ kömÉ™klik göstÉ™rirdi. Şərabanu Zeynalova Bakıda Æli Bayramov adına klubun təşkilindÉ™
fəal iştirak etmiş, 1917-1920-ci illərdə H.Z.Tağıyev adına toxuculuq fabrikində
qadınlar arasında inqilabi iÅŸ apararaq fÉ™hlÉ™ qadınların tÉ™til, nümayiÅŸ vÉ™
mitinqlərini təşkil etmişdir. Həqiqət
Rzayeva AzÉ™rbaycan sÉ™hnÉ™sindÉ™ çıxış edÉ™n ilk qadın müÄŸÉ™nni, 1918-ci ildÉ™
«Arşın mal alan»da ilk dÉ™fÉ™ GülçöhrÉ™ni oynayan qadın aktrisa QÉ™mÉ™r xanım (Tamara Vissarionova
Topuriya) olmuşdur. Aşurbəylilər nəsli Azərbaycana ensiklopedik biliyə malik
qadın, tarix elmlÉ™ri doktoru, rÉ™ssam, ÅŸÉ™rqÅŸünas AÅŸurbÉ™yli Sara BalabÉ™y qızını bÉ™xÅŸ etmiÅŸdir.
Bu qadınların hər biri Azərbaycanın qaranlıq səmasında doğan bir Dan
Ulduzu idi. Təəssüf ki, tarix boyu istÉ™r Ä°slama qÉ™dÉ™rki dövr, istÉ™rsÉ™ dÉ™
Ä°slamdan sonrakı dövr mövcud hakim quruluÅŸ vÉ™ ruhani alÉ™m tÉ™rÉ™findÉ™n qadınlara
qarşı münasibÉ™t ŞərqdÉ™ dÉ™, QÉ™rbdÉ™ dÉ™ çox acınacaqlı olmuÅŸdur. Qadınların
hüquqları tapdalanmış, dünyagörüÅŸlÉ™rinÉ™ görÉ™ tÉ™qiblÉ™rÉ™ mÉ™ruz qalmışlar.
Sovetlər tərəfindən rus imperiyası devrildikdən sonra 1918-ci ilin
mayın 28-dÉ™ ŞərqdÉ™ ilk dÉ™fÉ™ olaraq demokratik dövlÉ™t yaradıldı. Düzdür, bu
dövlÉ™t insanların ürÉ™yindÉ™ki azadlıq ideyalarını oyadaraq, onlan zülmdÉ™n,
kölÉ™likdÉ™n, É™sarÉ™tdÉ™n azad etdi. ADR-in elÉ™ ilk iclaslarından birindÉ™ qadın vÉ™
kiÅŸilÉ™rin bÉ™rabÉ™rliyi mÉ™sÉ™lÉ™si müzakirÉ™ edildi. Ancaq bu gÉ™nc dövlÉ™t öz
missiyasını sona qədər yerinə yetirə bilmədi. Azərbaycanın Sovet imperiyası
tərəfindən işğalı onun sonrakı tarixində təzadlı izlər qoydu. 1921-ci ildə
Bakıda azÉ™rbaycanlı qızların tÉ™hsil almaları üçün mÉ™ktebÉ™qÉ™dÉ™r tÉ™rbiyÉ™
institutu yaradıldı və bu institut 1922-ci ildə Ali Pedaqoji Qadın İnstitutuna
çevrildi. Ä°nstitutun ilk buraxılışı 1924-cü ildÉ™ oldu. Bu münasibÉ™tlÉ™ NÉ™riman
NÉ™rimanov mÉ™zunlara tÉ™brik mÉ™ktubu göndÉ™rmiÅŸdi. 17 nÉ™fÉ™r mÉ™zun (tÉ™hsil alan 104
tələbədən): Mələk Axundzadə, Humay
AtakiÅŸizadÉ™, SÉ™nubÉ™r Æliyeva, GövhÉ™r Usubova, Fatma Tutayuq, NÉ™zirÉ™ Pipinova,
Tutu HacızadÉ™, ÅžahluzaXızıbÉ™yli, SürÉ™yya XÉ™lÉ™fzadÉ™, XÉ™dicÉ™ Åžahtaxtlı, ÅžövkÉ™t
SadıqzadÉ™, SÉ™kinÉ™ SÉ™fÉ™rzadÉ™, SüdabÉ™ ÆlizadÉ™, Gülruh QazizadÉ™, Åžirin vÉ™
MüqdÉ™nisÉ™ QiyasbÉ™ylilÉ™r, Xanımana MÉ™mmÉ™dzadÉ™ AzÉ™rbaycanda ilk dÉ™fÉ™ ali
pedaqoji təhsil diplomu aldılar.
1937-1938-ci illÉ™rdÉ™ vÉ™zifÉ™dÉ™ olan qeyri-millÉ™t nümayÉ™ndÉ™lÉ™rinin
«ciddi» sÉ™yi nÉ™ticÉ™sindÉ™ AzÉ™rbaycan, Zaqafqaziyada É™n çox dÉ™rin zÉ™kaların,
düÅŸünÉ™n beyinlÉ™rin mÉ™hvinÉ™ yönÉ™lÉ™n repressiya vÉ™ deportasiya qurbanlarının ön
sırasında oldu. Bunların içÉ™risindÉ™ AzÉ™rbaycan qadınları Ayna Sultanova, Nazlı Tahirova-NÉ™cÉ™fova, Bakıda ilk
«ÅžÉ™rq Konservatoriyası»nın yaradıcısı XÉ™dicÉ™
Qayıbova, Tibb Ä°nstitutunun müÉ™llimi MÉ™dinÉ™ QiyasbÉ™yli... var idi. AzÉ™rbaycan xalqı bu dövrdÉ™ dÉ™rin
faciÉ™lÉ™r yaÅŸadı. 1941-l945-ci illÉ™rdÉ™ 50 milyon insanı qurbanına çevirÉ™n II
Dünya MüharibÉ™sindÉ™ AzÉ™rbaycan xalqının rolu É™vÉ™zsiz oldu. AzÉ™rbaycan qadınları
vÉ™ qızları arxa cÉ™bhÉ™dÉ™ kiÅŸilÉ™rin gördüyü iÅŸlÉ™rin öhdÉ™sindÉ™n gÉ™ldiklÉ™ri kimi,
ön cÉ™bhÉ™dÉ™ dÉ™ torpaqların faÅŸistlÉ™rdÉ™n azad edilmÉ™sindÉ™ böyük rəşadÉ™t vÉ™
qÉ™hrÉ™manlıq göstÉ™rdilÉ™r: DürrÉ™
MÉ™mmÉ™dova, AdilÉ™ Æliyeva, TÉ™zÉ™xanım Æzimoya, Asiya Yusifova, Ä°rina QÉ™dimova...
XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda qadınların ictimai fəallığının gözəl nümunələri mövcuddur. Azərbaycanda qadın fəallığı, öz yolunu maarifçilik və xeyriyyəçilik ideyalarının yayılmasından başlayaraq, əlbəttə, hər bir ölkədə mədəni, dini, milli ənənələrlə formalaşdırılan spesifik cizgilərinə malik idi. Toplanmış informasiya, şübhəsiz, qadın və gender problemləri sahəsində işləyən müəllimlər, tarixçilər və tədqiqatçılar üçün yardımçı material olacaq. Onlar bu nadir sənədlərdən tarixi istinadlar, vizual və şifahi şəhadət şəklində istifadə etmək imkanı əldə edəcəklər.
Azərbaycan Prezidenti İ.Əliyevin təşəbbüsü ilə 2006-cı il fevralın 6-da Ailə, Qadın və Uşaq problemləri üzrə Dövlət Komitəsi yaradılmışdır. Dövlət Komitəsinin sədri Bakı Dövlət Universitetinin professoru, siyasət elmləri doktoru Hicran Hüseynovadır.