ETNOPROSES VƏ MİLLİ İDEYA
Millətçilik
polietnik və monoetnik millətçilik formalarında təzahür edə bilir. Polietnik
millətçiliyə vətəndaş millətçiliyi də deyilir. Vətəndaş millətçiliyi hər cür
etnik millətçiliyi bir kənara ataraq milli həmrəyliyin dinamikasını müəyyənləşdirir
və çoxmillətli ölkələrdə etnik stabilliyi tarazlayır. Bu zaman ən mühüm müsbət
prinsip vətəndaş millətçiliyinin dövlət millətçiliyinə çevrilməməsi
prinsipidir.
Ancaq
monoetnik millətçilik zamanı millətçiliyin Dövlət millətçiliyi kimi təhlükəli
amilə çevrilməsi qorxusu aradan qalxır (məs: Yaponiyada olduğu kimi).
Millət
məfhumu öz təbiəti etibarilə siyasi anlayışdır. Etnos anlayışı isə bu baxımdan
daha geniş, əhatəli və qədimdir. Bu anlayış (Etnos) insan toplumunun xarakterik
xüsusiyyətlərinin tayfa, xalq, millət dövrlərini özündə əks etdirir: Tayfa
halında etnos, xalq halına yetişmiş, etnos, nəhayət bir millət kimi özünü
təsdiqləmiş etnos. Sonuncu andan başlayaraq daha kəmiyyətcə (əgər əhalinin
etnik tərkibi müxtəlifdirsə) çoxluq təşkil edən etnosun üzərinə (əgər dövlətdə
əksəriyyət təşkil edirsə) xeyli problemlər düşür. Bu zaman etnik azlıqların
hüquqlarının müdafiəsi, onlara lazımi diqqət və qayğı milli siyasətin daha
mühüm tərkib hissəsinə çevrilir.
Beləliklə,
etnos anlayışı siyasi anlayış olmaqdan öncə, özündə mədəni, sosial, demoqrafik
amilləri birləşdirir. Eyni zamanda dünya miqyasında xalqlar və dövlətlər arasında
inteqrasiya prosesi gedir. Həmin proses aşağıdakı zəminə əsaslanır: birincisi,
müstəqillik, iqtisadi suverenitet və milli dövlət, nəhayət ehtiyatlar üzərində
nəzarətin qorunub saxlanılması, ikincisi, könüllülük, qarşılıqlı fayda;
üçüncüsü, bütün səviyyələrdə funksiyalardan bir hissəsinin aşağıdan könüllü
surətdə verilməsi və s.
Bütün
bu zəmindən başlayaraq yeni bir sinonimə millət anlayışına qədəm qoyuruq. Adı
çəkilən məfhum siyasi məfhum olsa da özündə etno-sosial amillərin bütün çalarlarını
yaşada bilir. Həmin andan başlayaraq etnos, məfhumu ifadə etdiyi toplunun sanki
tarix yaddaşına çevrilməyə başlayır və bu anlayış altında daha çox milli, dini
və s. kimi etnik azlıqların hüquq və azadlıqları ifadə tərzini tapır.
Xalqların
məcmu etibarilə etnik simasını yaradan xarakterik ənənəvi mədəniyyət və məişət
xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi Etnos anlayışını anlamaqda daha səmərəli faktlar
verir.
Millət
anlayışı nə qədər sosial-siyasi məfhumdursa xalq anlayışı bir о qədər
sosial-mədəni ifadədir. Xalq hər şeydən əvvəl öz mədəniyyətinə görə seçilir.
Mədəniyyət həm də ayrı-ayrı etnosların ümumi sərvəti olaraq tarixən formalaşmış
maddi və mənəvi dəyərlərdir. Çoxmillətli ölkələrdə bu sərvətlərin daşıyıcıları
polietnik çoxluqdur. Azərbaycanın maddi-mənəvi dəyərlərinin yaranması
prosesində bu ölkədə yaşayan bütün xalqlar iştirak etdikləri üçün bu dəyərlərin
qorunmasında hamılıqla səy göstərilir.
Tarix
göstərir ki, güclü vətəndaş cəmiyyətinin formalaşması və təminatlı
demokratiyanın bərqərar olması etnik sabitliyin ən uyğun göstəricisidir. Məhz
siyasi rejimlərin xarakterik xüsusiyyətləri davamlı etnik ziddiyyət anlayışını
həll etmək gücündə olur. Sosial rifahın yüksəlməsi, dövlətin cəmiyyət üzərində
funksiyalarının azalması etnik münasibətlərdə xarici təsir amillərini belə heçə
endirir.
Etnoslar
həmişə biri-biri ilə texniki siyasi dövlət kantaktlarında olurlar. Öz ənənələrini
saxlamaqla biri-biri ilə əlaqə çox zaman heç də uzun çəkmir. Gec-tez həmin
proseslər ümumi xüsusiyyətlərin çoxalmasına gətirib çıxarır. Nəticədə yeni
üçüncü ideya tipi meydana gəlir. Dil, din, dövlət xüsusiyyətləri ilə birləşən
etnoslar ideyaların təsiri və rolu nəticəsində mühüm yeni keyfiyyətlər
qazanırlar.
İlk öncə etnoslar mədəni amillərlə biri-birinə yaxınlaşırlar. Cəmiyyətin
öz daxilində gedən həmin proseslərin davamı sonradan təşkilati formada aparıldıqda
yaxınlaşma siyasi məzmun kəsb edərək superetnosun dövlət qurması ilə
nəticələnir.
Etnointeqrasiyaların
getməsi prosesi həm də başlıca olaraq coğrafi amildən, etnik müxtəlifliyin rəngarəngliyindən
asılıdır. Etnik fərq özündə əsas və başlıca olan genetik ayrılığı şərtləndirir.
Elə həmin amildən də doğan dil fərqi toplumun ikinci mühüm xüsusiyyətini şərtləndirir.
Ancaq
bəzən ictimai-sosial həyat tərzi о qədər güclü təsirə malik olur ki, dil özü
belə müəyyən dəyişikliklərə uğrayaraq yeni-yeni keyfiyyətlər qazanır.
İdeya
amili etnik dövlətçiliyi milli dövlətçiliyə (Bəzən dövlət millətçiliyinə)
gətirib çıxarır.
İdeyaların
mahiyyəti dəyişdikcə, bəşəri dəyərlərə daha çox yer ayrıldıqca, etnik ayrılıqlara
olan münasibət dərin fərqlərlə müşahidə olunmur.
Tarixən
etnoslararası inteqrasiya prosesində ən başlıca rolu dini ideyalar oynamışdır.
Neçə-neçə
toplumlar dinin sayəsində dirçəlib, bir araya gəlib, hətta imperiyalar
yaradıblar.
Etnik
münasibətləri bir neçə amil yaxınlaşdıra bilir; - о cümbdən, dil, mədəniyyət,
ərazi. İdeyalar
isə etnik münasibətlərin tam bərqərar olması prosesinin dinamikasıdır. Bunsuz
superetnos təşəkkül tapa bilməz. Eyni zamanda bunsuz subetnoslar məhv olub
gedərdi.
Etnoslararası
inteqrasiya müəyyən tarixi şəraitdən asılı olaraq sürətlənə və zəifləyə bilər.
XVII-XVIII
əsrdən başlayaraq dünya siyasətində müəyyən qanunauyğunluqlar daha aşkar
görünməyə, bunlan dərk edib onlardan bəhrələnməyi bacaran qüvvələr isə hakim
rolunu daha aydın oynamağa başladılar. Orta əsrlərdə dini ideyaların rolu böyük
olmuşdursa, bu dövrdən etibarən sinfi, millətçi, sosial-demokratiya ideyaları
özünə yer etməyə başladı. Adları çəkilən ideyalar uğrunda mübarizə aparan
insanların etnik fərqi deyil, sosial mənsubiyyəti ön sırada dururdu. Nəticədə
proseslərin gedişi tarixən müəyyən ərazi üçün sosial təbəqələrin, siniflərin elə
formasını yaradırdı ki, məhz, ideya birliyi həmin insanlar üçün yeganə şərt
olurdu.
Dini
ideyalar həmin vaxt başlıca inteqrasiya amili rolunda çıxış edərək, dil fərqlərini,
etnik müxtəlifliyi asanlıqla ehtiva etmiş, nəticədə ümumi mədəni nemətlər ortaya
çıxmışdır.
Məhz
elə bu tarixi dövr bir çox xalqların təşəkkülü dövrüdür.
Dini ideyalar xalqın formalaşmasının ana yasasıdır.
Başlanğıcda qeyd etdiyimiz kimi bu zaman ümumi mədəni nailiyyətlər ortaya çıxır
ki, bu da dil fərqlərinə, etnik fərqlərə belə baxmayaraq inteqrasiya prosesini
dərinləşdirir, ümumi dövlət ideyasını sürətləndirir.
Dövlətlə
millətin ali məqsəd və mənafeyi eyni olmalıdır. İnsanların milli mənliyini öz
tarix və mədəniyyətinə sahiblik, millətə və dövlətə mənsubluqdan doğan iftixar
hissləri bütün dünyanın qlobal dəyərləridir.
Qədim
adət-ənənəyə, ailə daxilində və ailənin
cəmiyyətlə əlaqəsində mövcud olan əxlaq normalarına söykənən cəmiyyət saf və
möhkəmdir. Dövlətçilikdə təməl prinsiplərdən mühümü olan mənəvi təməllər
tarixən daha çox dini ideyalara bağlı olmuşdur.
Bəzən
millətin mənəvi təməlini sarsıtmaq üçün onun içində digər din, məzhəb və
təriqətləri təbliğ və təşviq edirlər, mənəviyyat pozulur, dövlətin tənəzzülü
prosesi başlanır. Etnos tarixi sınaq qarşısında qalır. Deqrodasiya prosesləri
bu anlarda daha sürətli olur.
Beləliklə
ideyalar təməl prinsiplərindən asılı olaraq etnoslararası inteqrasiyada mənfi
rola da malik ola bilər.
Bu gün
Azərbaycanda müxtəlif xalqları özündə birləşdirən Azərbaycançılıq ideyası mühüm
müsbət tarixi əhəmiyyət daşıyır. Bu mənim vətənim Azərbacandır prinsipini mütləqləşdirir.
Müasir Dünyanın qlobal problemlərinin həlli ən yaxşı qloballaşmaya
belə ehtiyatla yanaşmağı özündə ehtiva edir. Məhz Azərbaycançılıq dəyərlərini
qorumaqla bir bu problemlərin həllinə çalışmalıyıq.
XXI əsr
Dünya siyasətində qanunauyğunluğun yeni mərhələsidir. Bəlkə də son gərgin
mərhələsidir. Bu mərhələ özünün spesifik dəyərləri ilə yaddaqalandır. Artıq
ayrı-ayrı dövlətlərin ayrı-ayrı ideyaların, ayrı-ауrı xalqların deyil,
bütünlükdə hamının hamıdan asılılığından söhbət gedir, lakin Qlobal dünyanın
həllolunmaz problemləri ayrı-ауrı millətlərin dini və mənəvi dəyərləri üzərinə
çökməməlidir, əksinə belə dəyərlərdən bəhrələnməlidir. Müasir Dünyanın
«Qloballaşma ideyası» həm də etnik identifikliyin qorunub saxlanılması üçün
Beynəlxalq Konvensiyalarla da uzlaşdırılmalıdır.
Azərbaycanda
müxtəlif etnosları bir amal ətrafında birləşdirən Azərbaycançılıq ideyası
şüurlarda ötən əsrin əvvəllərində baş qaldırsa da bu zaman həmin ideya çox
kiçik bir çevrəni əhatə edirdi.
Bu gün
həmin ideya şüurlarla özünə dərin yer tutmuşdur. Azərbaycançılıq vətən
mənsubluğu və dini inanc ümumiliyini özündə çox aydın ehtiva edərək müasir
dünyanın qlobal dəyərlərindən itkisiz xilas olmaq üçün xüsusi əhəmiyyət
daşıyır. Torpaqlarımızın 25 %-dən artıq hissəsinin işğal altında olduğu XXI
əsrdə biz bir millət olaraq öz milli mənlik şüurumuzu Azərbaycançılıq dəyərləri
çərçivəsində möhkəmləndirməli qloballaşmanın qeyri-insani təzahürlərindən
qorunmalıyıq.
İstifadə olunmuş ədəbiyyat:
1.
Л.Гумилев "Этногенез и биосфера земли", стр. 183-185.
2. S.Sveyq "Vətəndaş cəmiyyəti
ideyası", səh. 53.
Hüseyn İbrahimov
XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda qadınların ictimai fəallığının gözəl nümunələri mövcuddur. Azərbaycanda qadın fəallığı, öz yolunu maarifçilik və xeyriyyəçilik ideyalarının yayılmasından başlayaraq, əlbəttə, hər bir ölkədə mədəni, dini, milli ənənələrlə formalaşdırılan spesifik cizgilərinə malik idi. Toplanmış informasiya, şübhəsiz, qadın və gender problemləri sahəsində işləyən müəllimlər, tarixçilər və tədqiqatçılar üçün yardımçı material olacaq. Onlar bu nadir sənədlərdən tarixi istinadlar, vizual və şifahi şəhadət şəklində istifadə etmək imkanı əldə edəcəklər.
Azərbaycan Prezidenti İ.Əliyevin təşəbbüsü ilə 2006-cı il fevralın 6-da Ailə, Qadın və Uşaq problemləri üzrə Dövlət Komitəsi yaradılmışdır. Dövlət Komitəsinin sədri Bakı Dövlət Universitetinin professoru, siyasət elmləri doktoru Hicran Hüseynovadır.